2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610-717): Εσωτερική μεταρρύθμιση και αγώνας επιβίωσης

1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του

Η πάλη της Ορθοδοξίας με τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία

Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αιώνα

Από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη

Το αγόρι και το αλεπουδάκι

Τα παιδιά στην αρχαία Σπάρτη έτρωγαν τον περίφημο «μέλανα ζωμό», σε μικρή ποσότητα. Επειδή συχνά δεν χόρταιναν, αναγκάζονταν (και ενθαρρύνονταν) να κλέψουν τροφή. Όμως, όποιο παιδί το συλλάμβαναν να κλέβει, το τιμωρούσαν σκληρά. Ο Πλούταρχος (1ος-2ος αι. μ.Χ.) στον βίο του Λυκούργου μάς αφηγείται ένα περιστατικό που δείχνει μέχρι πού μπορούσαν να φτάσουν τα Σπαρτιατόπουλα…

Ας προσέξουμε πώς καταγράφεται το ίδιο περιστατικό στο ιστορικό μυθιστόρημα «Η κάθοδος των Μυρίων» του Μάικλ Κέρτις Φορντ.

Ο Γρύλλος κοίταξε τα αγόρια βλοσυρά. Η φωνή του ήταν χαμηλή και βαριά, γεμάτη περιφρόνηση για την οικτρή μαλθακότητά μας. ΄Έβλεπα τους τένοντες του λαιμού του να πετάγονται έξω από την ένταση. «Τα Σπαρτιατόπουλα της ηλικίας σας τρώνε μια φορά τη μέρα ένα νερουλό μαυροζούμι, το μέλανα ζωμό, όχι με τις οικογένειές τους, αλλά έξω στο ύπαιθρο, με τους συμμαθητές τους. Οι Σπαρτιάτες πιστεύουν ότι ο καλοταϊσμένος στρατιώτης είναι ανεπαρκής στρατιώτης, γι' αυτό λιμάζουν όταν είναι παιδιά. Αν οι συμμαθητές τους συλληφθούν να κλέβουν τρόφιμα, μαστιγώνεται όλη η τάξη - όχι λόγω της κλοπής, αλλά επειδή στάθηκαν τόσο ανόητοι ώστε να πιαστούν. Αν επιβιώσουν από το μαστίγωμα, τους διδάσκουν να χτυπούν με τη σειρά τους τους συντρόφους τους. Καταλαβαίνετε;»

Κουνήσαμε όλοι το κεφάλι κρατώντας τα μάτια ορθάνοιχτα. Ο Γρύλλος κοίταξε και πάλι ερευνητικά τα πρόσωπά μας, με το μοναδικό του μάτι στυλωμένο διαπεραστικά πάνω μας. ΄Έπειτα από λίγο σήκωσε το βλέμμα και κοίταξε πιο μακριά. Εμείς εξακολουθούσαμε να στεκόμαστε προσοχή μπροστά του, εν αναμονή, και καθώς επανέφερε το βλέμμα του πάνω μας, αναστέναξε. ΄Ύστερα το πρόσωπο του ξαναπήρε τα σκληρά χαρακτηριστικά του. «Λένε για κάποιο Σπαρτιατόπουλο που έκλεψε κάποτε ένα αλεπουδάκι», είπε ο Γρύλλος, «γιατί για τους Σπαρτιάτες ακόμα και η αλεπού είναι τροφή. Το είδαν που το έβαλε στα πόδια και ο κάτοχος της αλεπούς το έπιασε. Προτού όμως το συλλάβουν, το αγόρι βρήκε χρόνο κι έκρυψε το αλεπουδάκι μέσα στο χιτώνα του. ΄Όταν ο ιδιοκτήτης απαίτησε να μάθει πού ήταν το ζώο, το αγόρι αρνήθηκε ότι ήξερε οτιδήποτε. Γιατί έτσι είχε εκπαιδευτεί να κάνει. Η ανάκριση κράτησε αρκετή ώρα, ώσπου ξαφνικά το αγόρι σωριάστηκε νεκρό, εκεί που στεκόταν. ΄Όταν εξέτασαν το νεκρό του σώμα, ανακάλυψαν ότι η πεινασμένη αλεπού τού είχε φάει τα σωθικά, αλλά το παλικάρι, ακολουθώντας τα ανόητα σπαρτιάτικα πρότυπα, είχε παραμείνει σιωπηλό με αντάλλαγμα τη ζωή του».

Μάικλ Κέρτις Φορντ, Η κάθοδος των Μυρίων,
εκδ. Λιβάνη, σσ. 38-39

Συμπόσια και διασκεδάσεις στην εποχή του Ομήρου

Στην αριστοκρατική ομηρική κοινωνία όλα αποτελούν πρόσχημα για συμπόσια και γιορτές. Άλλωστε, είναι μέσα στα καθήκοντα του άρχοντα να καλεί συχνά συγγενείς, γείτονες, φίλους και ανθρώπους της τάξης του. Κάθε ευκαιρία είναι καλή: οικογενειακή γιορτή, δημόσια γιορτή, φιλοξενία διακεκριμένου ξένου. Αυτές οι επαναλαμβανόμενες προσκλήσεις ενισχύουν το γόητρο ενός αληθινού άρχοντα. Αποτελούν πηγή αληθινών ηθικών διαπιστευτηρίων προς το πρόσωπό του από τη μεριά των προσκεκλημένων. Η γενναιοδωρία είναι μια τοποθέτηση. Ανοίγει τον δρόμο στην αναγνώριση και στα αξιώματα. Πρέπει να είναι κανείς πλούσιος και μεγαλοπρεπής, για να μπορεί να παίξει ένα ρόλο στην πόλη.

«Ηρακλής και Αθηνά»

Mελανόμορφη όψη δίγλωσσου αμφορέα 

του Ζωγράφου του Ανδοκίδη, περ. 520 π.Χ.,

Κρατική αρχαιολογική συλλογή Μονάχου

Η διαδικασία των συμποσίων είναι πανομοιότυπη. Οι υπηρέτριες περνούν με μια λεκάνη κι ένα κανάτι, και χύνουν νερό στα χέρια των προσκαλεσμένων. Τοποθετούν μπροστά στον καθένα ένα καλάθι ψωμί κι ένα κύπελλο. Αυτά τα κύπελλα είναι από μέταλλο (μερικά μάλιστα από χρυσό ή ασήμι), και ορισμένα είναι αληθινά έργα τέχνης. Ύστερα οι τραπεζοκόμοι φέρνουν κρέας κομμένο μέσα σε ξύλινα ή μεταλλικά πιάτα, ενώ ταυτόχρονα ο οινοχόος ή οι κήρυκες αναμιγνύουν το νερό με το κρασί μέσα σε μεγάλους κρατήρες και γεμίζουν τα ποτήρια. Όλος ο κόσμος σερβίρεται και τρώει με τα χέρια του. Ορισμένες φορές, σε ένδειξη εκτίμησης προς κάποιον εκλεκτό καλεσμένο, ο οικοδεσπότης, διαλέγει ένα καλό κομμάτι και το προσφέρει αυτοπροσώπως στο άτομο που θέλει να τιμήσει. Στη διάρκεια του γεύματος οι ζητιάνοι κυκλοφορούν ανάμεσα στους καλεσμένους ζητώντας ένα κομμάτι ψωμί.

Aοιδός με πεντάχορδη λύρα

(τοιχογραφία του ανακτόρου της Πύλου,

αναπαράσταση/υδατογραφία από τον P. de Jong)

«Και μόνο όταν κόρεσαν τον πόθο τους με το φαΐ και το πιοτό», σύμφωνα με τη στερεότυπη έκφραση, οι διασκεδάσεις αρχίζουν. Η πρώτη (που λογαριάζεται και περισσότερο) είναι ένας μουσικός ποιητικός λόγος. Στις γαστρονομικές γιορτές καλείται πάντα ένας τοπικός αοιδός. Στην Ιθάκη ο αοιδός ονομάζεται Φήμιος, στο νησί των Φαιάκων το όνομά του είναι Δημόδοκος. Ο τραγουδιστής γινόταν δεκτός με ιδιαίτερη εκτίμηση. Ο Αλκίνοος, για το συμπόσιο που δίνει προς τιμή του Οδυσσέα, στέλνει έναν αγγελιαφόρο να αναζητήσει τον θείο αοιδό, τον τυφλό Δημόδοκο (ραψωδία θ). Μόλις φτάνει στο παλάτι, τον βάζουν να καθίσει σε μια τιμητική θέση, πάνω σ’ ένα θρόνο, τοποθετημένο στη βάση μιας κολόνας του μεγάρου. Ο Οδυσσέας τού προσφέρει ένα διαλεχτό κομμάτι κρέας. Ύστερα από το γεύμα σηκώνεται και, συνοδευόμενος από την κιθάρα του, αφηγείται μέσα σε βαθιά σιωπή επεισόδια από τα κατορθώματα των Αχαιών, προκαλώντας τα δάκρυα του Οδυσσέα, που η συγκίνησή του τον προδίδει.

«O Αχιλλέας και ο Αίαντας παίζουν πεσσούς»

(μελανόμορφος αμφορέας του Εξηκία, 540 π.Χ.,

Mουσείο Bατικανού, Ρώμη)

Μετά έρχεται η σειρά των άλλων διασκεδάσεων. Ορισμένοι κάθονται καταγής, πάνω σε δέρματα ζώων, και παίζουν ένα παιχνίδι με πεσσούς. Άλλοι, στην αυλή υποδοχής, κάνουν επίδειξη δύναμης και επιδεξιότητας ρίχνοντας δίσκο και ακόντιο. Ο Μενέλαος, για να διασκεδάσει τους καλεσμένους στους γάμους του γιου του και της κόρης του, κάλεσε δυο ακροβάτες, που προκάλεσαν τον θαυμασμό των συνδαιτυμόνων με τις ακροβασίες τους (ραψωδία δ). Οι μνηστήρες, που είχαν έρθει στο κέφι, βάζουν τον «ζητιάνο» Οδυσσέα και τον επαγγελματία ζητιάνο Ίρο να λύσουν τις διαφορές τους με τις γροθιές (ραψωδία σ). Αλλά η πιο προσφιλής διασκέδασή τους είναι ο χορός, άσκηση που ήταν φορτισμένη με θρησκευτικότητα, τμήμα βασικό της αγωγής κάθε ανθρώπου καλής κοινωνικής τάξης. Δεν υπάρχει αρχοντική γιορτή χωρίς χορούς, στη διάρκεια των οποίων οι νέοι άντρες συναγωνίζονται σε επιδεξιότητα. Αυτές οι χορευτικές επιδείξεις γίνονται στην αυλή υποδοχής. Οι παρευρισκόμενοι στέκονται όρθιοι γύρω από τους χορευτές και υπογραμμίζουν τον ρυθμό χτυπώντας τα χέρια, ενώ εύθυμες χορωδίες συνοδεύουν τα χορευτικά τους βήματα.

Ύστερα, το συμπόσιο ξαναρχίζει, για να μην τελειώσει παρά μόνο όταν ο ήλιος δύσει. Το γλέντι ξετυλίγεται χαρούμενο, αλλά δεν τελειώνει πάντα χωρίς κάποιο καβγά. Γιατί, αν και σπάνια μεθούν, το κρασί τούς ανάβει τα αίματα. Συμβαίνει οι βίαιοι τύποι να χάνουν την ψυχραιμία τους: σε μια στιγμή θυμού ο μνηστήρας Αντίνοος πετάει το σκαμνί εναντίον του Οδυσσέα που ζητιανεύει (ραψωδία ρ).

Αιμιλίου Μιρώ, Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου,

εκδ. Παπαδήμα, σσ. 69-73 (διασκευή)